Казан ханлыгы чорында

XV-XVI йљзлђрдђ Казан Кремле хђзергесенећ књпчелек тљньяк љлешен билђгђн.  Кљньяктан Таќиг ермагы буйлап ныгытмалар белђн чиклђнгђн. Крепостьнећ ныгытмалары тирђн канаулардан (3 метрга кадђр) џђм урлардан торган, аныћ љстеннђн 6-7 метр калынлыктагы имђн диварлар белђн уратылган. Шђџђрнећ ныгытылган мђйданы 13 гектарга ќиткђн. Крепость эчендђ казулар вакытында шактый гына корылмалар ачыкланган. Кала, нигездђ, агач биналардан торган.

Кремльнећ тљньяк-кљнчыгыш љлешендђ (хђзерге Президент сарае тирђсендђ) хан сарае калдыклары ачыкланган, ул ак таш стена белђн сакланган. Аныћ территориясендђ Нурали мђчете, Казан ханнары тљрбђлђре урнашкан. Алар барысы да ак таштан тљзелгђн булган. Ђнђ шул тљрбђлђр эчендђ уеп бизђклђнгђн кабер ташлары табылды. Биредђ њк агач џђм таш корылмалар џђм зур ак ташлы бина (хан сарае булуы ихтимал) калдыклары ачыкланды.

Крепостьнећ кљньяк љлешенђ таба, Таќиг ермагы тирђсендђ Кол Шђриф мђчете џђм мђдрђсђ урнашкан булган. Кљньяк џђм кљньяк-кљнбатыштан крепостька зур бистђ килеп тоташкан, археологик табылдыкларга караганда, ул тњбђндђгечђ урнашкан: кљнчыгыштан – Лобачевский урамы, тљньяктан – књллђр (Черек књл), кљнбатыштан – Болакныћ ућ як яры, кљньяктан – Ташаяк урамы. Казан бистђсе XV гасыр уртасында ук диварлар џђм урлар белђн ныгытылган булган, алар гел яћартылып торган. Валныћ кићлеге 15-20 метр џђм биеклеге 3-4 метр булган. Шђџђрдђ мђгъдђнчелек, чњлмђк ясау, агач эшкђртњ, ташны уеп бизђклђњ, књн ќитештерњ, зђркђнчелек џђм хђрби эшчђнлек чђчђк аткан. Кала эчендђ џђм аннан читтђ зиратлар урнашкан. ТР Милли музее тирђсендђ аларныћ берсеннђн алынган кабер ташы 1530 елга карый. XV-XVI йљзлђргђ караган зур зиратлар  К.Нђќми урамы џђм Казан дђњлђт университетыныћ физика факультеты бинасы тирђсендђ ачыкланган.

Танылган галим Нияз Халит фикеренчђ, Казанныћ тљп мђчете сигез манаралы Ќамигъ мђчете (аны Кол Шђриф мђчете дип атаганнар) булган. Тљрле чыганаклардан књренгђнчђ, шђџђрдђ мђчетлђр књп булган џђм алар каланыћ панорамасында тљп рольне уйнаган. Казанныћ монументаль архитектурасына, нигездђ, кырыс формалар хас булган, кайбер элементлары гына декоратив, агач-ташны уеп ясалган бизђкле, тљсле булган, дип ассызыклый Нияз Халит. Андыйлар исђбендђ капкаларны, ишек-тђрђзђ уемнарын, йорт эчлђрен атарга мљмкин.

Ђлбђттђ, Казан тђхетенђ чыћгызи-ханнар килње нђтиќђсендђ тљбђк архитектурасына госманлы архитектура стиле йогынтысы књренђ.

Казанны Явыз Иван гаскђрлђре басып алгач, мљселман мђдђнияте џђйкђллђре кырыла. Мђчетлђр ќимерелђ, мљселманнарныћ њзлђрен шђџђрдђн читкђ куалар.

Янгыннарда атаклы мђктђп-мђдрђсђлђр, китапханђлђр янып кљл була, дистђлђгђн буыннар туплаган матди џђм рухи мђдђният мираслары югала.