XIX гасырныћ сђяси елъязмалары

1875 елда Казан шђџђр Думасына беренче сайлаулар уза. Реформаларныћ эзлексезлеге џђм ахырына ќиткерелмђве ќђмгыятьтђ канђгатьсезлек уята, бу тљбђктђ народниклык идеялђре таралуда чагылыш таба. Моннан тыш, Казан студентлар хђрђкђтлђре њзђгенђ ђверелђ. 1887 елныћ 4 декабрендђ Казан университетында булган студентлар ќыенында, билгеле булганча, Владимир Ульянов катнаша, шуныћ љчен аны университеттан џђм Казаннан куалар. 1888 ел кљзенђ Казанда 10 марксистик тњгђрђк эшли. Народниклыкка алмашка либераль хђрђкђт килђ. 1897 елда Казанда беренче социал-демократлар тљркеме оештырылган. 1903 елда РСДРПныћ Казан комитеты тљзелђ,  забастовкаларга Казан предприятиелђре эшчелђре дђ кушыла.

Моннан тыш, шђџђрдђ эсерлар, кадет, монархия партиялђре џђм “Таћчылар” татар яшьлђре оешмасы була. 1905 елныћ 17 октябрендђ Казан университеты каршында митинг уздырган эшче џђм студентларны казаклар корал кулланып бастыра. 40ка якын кеше њтерелђ џђм яралана. Ќавап итеп 19 октябрьдђ халык полицияне коралсызландыра џђм Казан Шђџђр Думасы бинасын ала. Хакимият шђџђрдђ хђрби хђл игълан итђ џђм шушы бинада урнашкан революционерларга каршы ут ача. 1906 елныћ мартында “Мљхђммђдия” мђдрђсђсе шђкертлђре баш књтђрђ, аларга башка татар урта уку йортлары укучылары да кушыла – чуалышларда барлыгы 1,5  мећ кеше катнаша.

Татар милли хђрђкђте XIX гасырныћ икенче яртысында туган. Аныћ бер юнђлеше – ќђдитчелек. XX гасыр башында И.Гаспралы, Р.Фђхретдин, Г.Барудидан тыш, ќђдитчелђр арасында  Муса Бигиев, Рђшит Ибраџимов, Кашшаф Тђрќемани, Фатыйх Кђрими, Габдулла џђм Гобђйдулла Буби, аларныћ сећлесе Мљхлисђ Буби, Хади Атлас исемнђре билгеле. Аларга эшмђкђр-меценатлар абыйлы-энеле Рђмиевлђр, Акчуриннар гаилђсе, Оренбург сђњдђгђрлђре Хљсђеновлар ярдђм иткђн. Ќђдитчелек идеялђрен пропагандалауда “Тђрќеман” газетасыныћ , ђ 1906 елныћ февраль аеннан “Вакыт” газетасыныћ  џђм аћа кушымта буларак чыккан “Шура” журналыныћ рольлђре зур була. Ике басма да Оренбургта Рђмиевлђр акчасына чыгарыла. Аларны Россиянећ мљселманнар яшђгђн књп кенђ тљбђклђрендђ укыйлар.

Ќђдитчелек хђрђкђтенђ каршы кадимчелђр актив кљрђш алып бара. Ђлеге консерватив хђрђкђтнећ танылган вђкиллђре Вятка губернасыныћ Тњнтђр авылыннан И.Динмљхђммђтов, Казан сђњдђгђре Сђйдђшев џђм башкалар.

Беренче рус революциясе татар ќђмђгатьчелегенећ сђяси активлыгын арттыра. Милли тигезлек, дини џђм милли йолаларны њтђњдђ азатлыкка ирешњгђ, илнећ сђяси тормышында катнашырга омтылу кић катлауларга ќђелђ. Вђисилђр хђрђкђте яћартыла. Ќђдитчелек сђяси тљсмерлђр ала.

Ќђдитчелек нигезендђ Россия мљселманнарыныћ “Иттифак ђл-мљслимин” либераль-демократик партиясе оеша. Ул тљзелњгђ 1905 елныћ гыйнвар аенда татар либералларыныћ Казанда узган ќыены џђм майда Чистайда њткђрелгђн милли буржуазия вђкиллђре кићђшмђсе алшарт булып тора. Шул ук елныћ августында Тњбђн Новгородта 120 кеше, шул исђптђн Ф.Туктаров џђм г.Исхакый катнашында I Бљтенроссия мљселманнар съезды уза. Биредђ мљселманнарныћ гомумроссия сђяси оешмасын тљзњ турында карар кабул ителђ. Съезд резолюциясендђ, нигездђ, мљселманнарныћ сђяси, милек џђм дини тигезлеген тђэмин итњ турында сњз бара.

Килђсе ике съездда (1906 елныћ гыйнвар, августы) партия ахыргача оешып ќитђ. Уставы, программасы кабул ителђ, Њзђк комитеты сайлана. “Иттифак” ќитђкчелеге составына Р.Ибраџимов, Й.Акчура, И.Гаспралы, С.Алкин, М.Бигиев, Г.Баруди, Г.Буби џђм тагын сигез кеше керђ. Казанда партиянећ “Казан мљхбире” џђм “Ђхбар” газеталары бастырыла.

Татар либералларыныћ талђплђре, књпчелек очракта, кадетлар партиясе программасына охшаш булган. Шуныћ белђн бергђ, “Иттифак” закон каршында диннђрнећ тигезлеге љчен чыгыш ясаган, ђ ић мљџиме – милли-мђдђни мохтђрият тљзњне талђп иткђн. Љч бљтенроссия съездында ђлеге партия тирђсендђ тљбђклђрнећ мљселманнарын берлђштерњ буенча кайбер чаралар билгелђнгђн.

Беренче бљтендљнья сугышы башлануга татар либераллары партиясе сђяси аренадан тљшђ. П.А.Столыпин хљкњмђте “рус миллђтчелеге сђясђте” њткђрђ башлый. 1910 елда ул “Идел буе тљбђге буенча махсус кићђшмђ” уздыра, анда башка миллђт халыкларын “урыслаштыру” бурычы чыгарыла. Мљселманнарны эзђрлеклђњ башлана, мљселман эшлеклелђрен кулга алу яки тентњлђр гадђти књренешкђ ђйлђнђ. 1911 елда “Иж-Бубый” мђдрђсђсе ябыла, 14 мулла џђм укытучы кулга алына. Эзђрлеклђњ кљчђйгђч, “Иттифак”ныћ кайбер вђкиллђре чит илгђ китђргђ мђќбњр була. Ђ кадетларныћ бер љлешенећ милли мђсьђлђдђ хљкњмђтне яклаулары алар белђн берлђшњ мљмкинлеген юкка чыгара.