Болгар чорыныћ сђяси елъязмалары

XIII гасырныћ беренче яртысында Аурупа џђм Азиянећ бик књп дђњлђтлђре џђм халыклары язмышына кагылган монгол яулары Идел бу Болгарын да буйсындыра. 1223 елда монголларныћ беренче џљќњмнђре болгарлар каршылыгына очрый џђм алар шактый кырыла. Ђмма кљчлђр тигез булмый, 1236 елда Бату хан карамагындагы куђтле гаскђр Болгар илен яулап ала. Аеруча Кама аръягы ќирлђре зыян књрђ, андагы књп кенђ шђџђр џђм авыллар яндырыла. Болгар дђњлђте Алтын Урданыћ бер олысы булып кала.

Монгол яуларыннан соћ ил акрынлап яћара башлый. Болгар, Ќњкђтау кебек таланган калалар кабат тљзелђ, яћалары – Кирмђнчек, Тубылгытау барлыкка килђ. Яћа сђяси џђм сђњдђ багланышлары урнаштырыла. Моћа болгар ќирлђренећ ућайлы урында – Тљньяк Аурупа џђм Русьтан Тњбђн Иделгђ џђм Њзђк Азиягђ таба юлда урашуы да, Ќучи Улусы ханнарыныћ сђњдђгђ џђм дин тотуга телђктђшлеге дђ булышлык итђ. Идел џђм Кама елгалары буендагы шђџђрлђр аеруча њсђ џђм алар Ќучи Улусыныћ тљп сђњдђ юлларына ђверелђ. Алтын Урданыћ сђяси џђм икътисади яктан кодрђтле чоры XIII гасыр азагы – XIV гасыр башларына туры килђ. Нђкъ шул дђвердђ хакимият ныгый, бердђм идарђ итњ системасы оеша, чиклђр билгелђнђ џђм  олыслар арасында ызгышлар туктатыла. Дистђлђгђн эре шђџђрлђр њсеп чыга, мђдђният искиткеч нык њсеш ала. Ислам бљтен дђњлђт дине итеп белдерелђ.

Болгар бђклеклђрнећ сђяси тормышында кискен њзгђрешлђр XIV гасырныћ 60нчы елларында – Ќучи Улусы авырлыклар кичергђн чорда булган. Њзђк хакимият кљчсезлђнњ белђн бђклеклђрнећ хакимнђре мљстђкыйльрђк була башлый. Хан тђхетенђ булган дђгъвачыныћ ућышы нђкъ менђ шуларга бђйле була, шућа књрђ алар Алтын Урда эчендђге низагларда џђм сугышларда актив катнашкан. Болгар бђклеклђре мљџим тљбђклђр булып торган. Алар Ќучи улусыныћ тђхет чуалышларына аеруча нык тыкшынган. 1361 елда Болгарны Булат Тимер бђк  яулап алган џђм Урдада њз хакимлеген ныгытырга омтылган, 1337 елда аћа Мамай боерыгы буенча Мђскђњ гаскђрлђре џљќњм итђ  џђм болгар ќирлђре Мђскђњ хакимлегенђ элђгђ. Елныћ елында Идел-Кама ярларын талаган ушкуйниклар џљќњмнђре даими була башлаган. Сугыш џђм талаулар нђтиќђсендђ, Болгар кодрђтен югалта барган, ђ Казан, киресенчђ, њскђн.