Казанга 1000 ел, дип кем ђйтте?

Фаяз Хуќин, ТР Фђннђр академиясе Тарих институтыныћ ђйдђњче гыйльми хезмђткђре, тарих фђннђре докторы, ТР Фђннђр академиясенећ ђгъза-мљхбире:

2004 елда Казан Кремлендђ казулар алып барган экспедициягђ ун ел тулды. 1994 елда Казан Кремле музей-тыюлыгы оештырылды, реставрация эшлђре, ђ алар белђн бергђ беренче казулар башланды. Ул вакытта алар максатчан рђвештђ њткђрелмђде. Кремль территориясенећ безнећ тарихыбыз, татарлар, руслар, Урта Иделнећ башка халыклары тарихлары белђн сугарылган булуы сер тњгел…

Кызганычка каршы, 1994 елда ђле 70нче елларда ук шђџђргђ нигез салыну елын билгелђњ белђн шљгыльлђнгђн џђм Казанга 800 ел булуын раслаган Альфред Хђсђн улы Халиков вакытсыз арабыздан китте. Бу вакыт аралыгында без Айрат Сыйтдиков белђн, студенттан алып фђннђр кандидаты, экспедиция ќитђкчесенђ кадђр юл њтеп, аныћ эшен дђвам иттек. Ирексездђн шундый сорау туа: Альфред Халиковныћ шђџђргђ 800 ел дигђн раславы дљресме? Ул чагында књп кенђ галимнђр Казан књпкђ яшьрђк – аћа 600, бђлки 700 елдыр, ђмма берничек тђ 800 ел була алмый, дигђн фикер белдерде. Ђлбђттђ 1994 елда дата проблемасы књтђрелмђде, ђмма безнећ тарафтан даими рђвештђ монголларга кадђрге чор, 12-13 гасыр табылдыклары ачыкланып торды, алар бик аз булып, бу хакта сљйлђргђ яки язарга иртђрђк иде.

Ђле 1997 елда мин шђџђргђ 800 ел булуына инанган идем. Ни дисђћ дђ, мин Халиковныћ укучысы, мин аны ђлегђчђ ихтирам итђм џђм яратам, шућа књрђ Казанга нигез салынуга шул хђтле була ала дип башыма да сыймый иде!

Ђмма шул ук елны Айрат Сыйтдиков казуларында без “чех тђћкђсе”н таптык. Без аныћ нинди халыкка каравын шунда ук билгели алмадык, ђмма аныћ безнеке тњгеллеге икђне кљн кебек ачык иде џђм, гомумђн, тђћкђ булуына да шиклђндек. Бђлки ул кургаш пломба яисђ бљтенлђй башка ђйбердер? Акрынлап аныћ бик иртђ чор чех тђћкђсе булуы ачыкланды…Йомгак чыгарганчы тђћкђне ике ел тикшерделђр.

1997 елдан соћ безнећ тикшеренњлђр максатчан рђвеш алды. Ђгђренки без бу эшкђ алынганбыз икђн, Казанныћ яшен исбатларга кирђк иде. Моныћ љчен археологик џђм язма чыганаклар булуы зарур иде. Борынгы Русь џђм урта гасырныћ књпчелек шђџђрлђренећ яше язма чыганакларда – елъязмаларда искђ алыну буенча билгелђнгђн. Безнећ исђ, язма чыганаклар булмады диярлек. Бары тик 300 нљсхђдђн артык сакланган «Казан тарихы» гына бар, анда 1177 ел искђртелђ. Альфред Халиков шушы датага таянды...

Ђмма «Казан тарихы»н Мђскђњ профессорлары Добродомов, Кучкин тирђнрђк љйрђнђ башлагач, бу датага ышанырга ярамаганлыгы ачыкланды. Бердђнбер чыганак булып археология калды. Лђкин Казанныћ яшен археологик чыганакларда исбатлау беренче карашка гына гади эш кебек. Тђћкђ таптыћ – менђ  сића дата ачыкланды дигђн сњз.  Яисђ башка табылдыклар, димђк дата билгеле. Юк бу эшнећ башы гына иде.

Сњз ућаенда, књплђр табылдыкларны ташлап киткђн булырга мљмкиннђр дип ђйтђ. Ђмма бђхеткђ, чех тђћкђсе ић борынгы џђм дљньяда бердђнбер тђћкђ булып чыкты. Без аны каян алыйк? Моннан соћ Казанныћ яшенђ мљнђсђбђтле барлык табылдыклар чын булуын тикшерњ максатыннан экспертиза њтте. Чех тђћкђсенђ Эрмитажда спектраль анализ њткђрелде џђм бездђ табылдыкныћ казу эшлђрендђ ачыклануын раслаучы кђгазь бар. Шул рђвешле, табылдыкларга бђйле бернинди дђ ялган булмады.